Bank Palmas i jej społeczna waluta

autorstwa Joaquima Melo, czerwiec 2010.

[ To część 2 serii artykułów o alternatywnych systemach pieniężnych. ]

Banki komunalne to sieć usług finansowych działających w oparciu o zasadę solidarności. Ze swej natury są to stowarzyszenia, których działanie społeczne polega na reorganizacji lokalnej inicjatywy ekonomicznej w celu stworzenia większej ilości miejsc pracy i zwiększenia zysków na zasadach ekonomii solidarnej. Perspektywą tych działań jest rozwój regionów charakteryzujących się niskim standardem życia. Cel ten osiągany jest przez zachęcanie do tworzenia lokalnych sieci podaży i popytu w oparciu o wspomaganie inicjatyw ekonomii solidarnej w jej najróżniejszych aspektach, takich jak: przedsiębiorstwa spółdzielcze, sektor usługowy, wspomaganie lokalnego handlu (sklepiki rodzinne i osiedlowe, lokale gastronomiczne i lokalne targowiska), oraz organizacje zrzeszające producentów i konsumentów.

Powyższą definicję przyjęto podczas Drugiego Spotkania Brazylijskiej Sieci Banków Komunalnych, które odbyło się w dniach 18–21 kwietnia 2007 roku w miejscowości Iparana w brazylijskim stanie Ceará. Definicja miała pomóc w zrozumieniu inicjatywy, która zajmuje coraz ważniejsze miejsce na brazylijskiej scenie ekonomicznej.

Pierwszy bank społecznościowy w Brazylii

Bank Palmas – pierwszy brazylijski bank komunalny – powstał w styczniu 1998 roku w zamieszkanym przez 32 tysiące ludzi Osiedlu Palmeira w południowej części miasta Fortaleza, w stanie Ceara, w północno-wschodnim regionie Brazylii. Pierwsi mieszkańcy osiedlili się tu w 1973 roku. Były to w przeważającej części rodziny rybackie, które żyły wcześniej z połowów. W związku z rozrastaniem się miasta w kierunku plaży, kolonie rybackie zostały zlikwidowane, a mieszkańcy arbitralnie przeniesieni do południowej dzielnicy stolicy stanu. Przeniesione rodziny stawiały prowizoryczne domy bez żadnego planu urbanizacyjnego. W ten sposób powstała wielka favela pozbawiona podstawowych wygód. Nie było bieżącej wody, ani prądu elektrycznego, brakowało kanalizacji, a dzieci pozbawione były dostępu do edukacji szkolnej. W 1981 roku powstało Stowarzyszenie Mieszkańców Osiedla Palmeira [ASMOCONP – skrót portugalski od Associação dos Moradores do Conjunto Palmeira]. W ten sposób zaczęło się planowe działanie na rzecz zorganizowania życia mieszkających tu rodzin. Dzięki pomocy różnych organizacji i mobilizacji wszystkich mieszkańców stowarzyszenie zaczęło porządkować warunki życia na osiedlu. Podstawowym narzędziem zmian w dzielnicy stał się czyn społeczny.

Chociaż urbanistycznie coraz doskonalsze Osiedle Palmeira ozostało na marginesie wielkiego miasta. Głód i ubóstwo były stałymi problemami mieszkańców. W czasie walnego zebrania w 1997 roku stowarzyszenie mieszkańców podjęło decyzję o utworzeniu komunalnego banku integracji społecznej. Podczas tego zebrania jeden z kierowników stowarzyszenia skierował do zgromadzonych następujące pytanie:
Dlaczego jesteśmy biedni?
Jednym głosem i bez najmniejszego wahania, zebrani odpowiedzieli:
Jesteśmy biedni, bo nie mamy pieniędzy.

Odpowiedź była zbyt prosta i nie odzwierciedlała rzeczywistej skali problemu. W związku z tym liderzy stowarzyszenia postanowili przeprowadzić badanie opinii publicznej na osiedlu. Ankieterzy przeszli każdą ulicą chodząc od domu do domu. W ankiecie postawiono mieszkańcom pięć pytań:[1]

  • Jakich artykułów żywnościowych, środków czystości i kosmetyków Państwo używają?
  • W jakich ilościach?
  • Produkty jakich marek Państwo używają?
  • Gdzie się Państwo zaopatrują w te produkty?
  • Czy wytwarzają Państwo jakieś artykuły u siebie w domu? Jeśli tak, to co?

Opracowanie rezultatów tych badań przyniosło zdumiewające rezultaty. Miesięczna konsumpcja mieszkańców Osiedla Palmeira[2] wynosiła milion reali [w roku 1997 ta wielkość odpowiadała milionowi dolarów USA]. Większości zakupów mieszkańcy dokonywali poza własnym osiedlem. W największej części przypadków rodziny nabywały produkty znanych zagranicznych marek. Jedynie 20% ankietowanych mieszkańców zadeklarowało, że robi zakupy we własnej dzielnicy.

Na podstawie wyników powyższych badań stowarzyszenie zainicjowało wdrażanie na osiedlu nowego projektu. Do mieszkańców zwrócono się z apelem. Głosił on między innymi: Nie jesteśmy biedni. Stajemy się biedni, bo tracimy pieniądze, które posiadamy. Tracimy nasze środki, ponieważ nabywamy produkty i usługi poza własnym osiedlem.

W ciągu 1997 roku stowarzyszenie zorganizowało 96 zebrań dla mieszkańców, lokalnych liderów oraz dla producentów i handlowców z osiedla. Podczas tych spotkań dyskutowano o możliwości stworzenia projektu umożliwiającego taki obieg pieniądza, żeby środki należące do mieszkańców nie wyciekały poza system ich własnej dzielnicy.

W rezultacie tych spotkań i dyskusji 20 stycznia 1998 roku powstał Bank Komunalny Osiedla Palmeira o nazwie Bank Palmas z funduszem założycielskim, który wynosił 2 tysiące reali (wówczas około 2 tysiące USD). Pieniądze zostały pożyczone od jednej z lokalnych organizacji pozarządowych.

Bank Palmas charakteryzują trzy cechy:
zarządzanie sprawowane przez samorządowa społeczność; zintegrowany system rozwoju wspierający edukację i lokalną gospodarkę; oraz lokalny środek wymiany (Palmas).

Za pomocą banku komunalnego udało się w ramach osiedla stworzyć system ekonomiczny wyposażony w alternatywne linie mikro kredytowe (dla producentów i dla konsumentów), w instrumenty pobudzające lokalną konsumpcję (lokalna karta kredytowa i własny pieniądz społeczny) oraz nowe formy komercjalizacji produktów i usług (lokalne sklepy i targowiska funkcjonujące na zasadach solidarności społecznej), które znacznie przyczyniły się do powstania nowych miejsc pracy i do poprawy stopy życiowej w wielu rodzinach. Od samego początku Bank Palmas funkcjonuje w oparciu o trzy podstawowe zasady: bankiem kierują przedstawiciele wspólnoty, którzy mają szerokie kompetencje łącznie z podejmowaniem decyzji administracyjnych dotyczących funduszy; bank opracował program całościowego rozwoju lokalnego, który wspiera akcje kredytowania, produkcji, komercjalizacji i doskonalenia zawodowego; bank posiada własną monetę nazywaną Palmas, komplementarną w stosunku do oficjalnego reala (R$) i akceptowaną przez producentów, handlowców i konsumentów w dzielnicy, co pozwoliło na stworzenie w tej części miasta solidarnego rynku alternatywnego. Waluta o nazwie Palmas jest związana z kursem reala (1 Palmas = 1 real), co pozwala na wymianę monety lokalnej zawsze wtedy, gdy tamtejsi przedsiębiorcy, tacy jak handlowcy, producenci, czy usługodawcy zmuszeni są do wymiany lokalnego pieniądza w celu uzupełnienia swoich magazynów o produkty, które nie są wytwarzane przez mieszkańców osiedla. Lokalny pieniądz Palmas akceptowany jest w 240 placówkach komercyjnych, które oferują 5% zniżki przy zakupach rozliczanych w tej walucie.

Oprócz działalności mikro kredytowej, Bank Palmas obrał sobie za cel całościowy rozwój osiedla, wychodząc z założenia, że wraz z rozwojem dzielnicy, podniesie się poziom życia jej mieszkańców (producentów i konsumentów). Sam w sobie mikro kredyt nie jest w stanie przezwyciężyć biedy, ani podnieść wydatnie jakości życia mieszkańców. Do uzyskania dobrych wyników w podnoszeniu poziomu stopy życiowej na określonym terytorium potrzebna jest integracja różnorodnych działań. Właśnie dlatego Bank Palmas zaproponował w ramach ekonomii solidarnej różne programy i projekty.[3]

Innymi składnikami niezbędnymi do sprawnego funkcjonowania całego systemu działań jest społeczna kontrola Banku Palmas i zaangażowanie, z jakim wspólnota mieszkańców dba o promocję i rozwój swojego banku. Udział mieszkańców w zarządzaniu programem umożliwia Lokalne Forum Socjoekonomiczne [FECOL – skrót portugalski od “Forum Socioeconômico Local”]. Forum odbywa się w każdą środę w godzinach wieczornych i jest przestrzenią dla inicjatyw społecznych wszystkich mieszkańców dzielnicy, pluralistyczną, bezpartyjną, otwartą na dialog i na propozycje dotyczące perspektyw rozwoju socjoekonomicznego i kulturalnego Osiedla Palmeira oraz jego najbliższych okolic. Na zebrania przychodzi stale około 60 mieszkańców. Jest wśród nich młodzież i są dorośli, producenci, handlowcy, konsumenci. To właśnie Forum decyduje o życiu osiedla i o działaniu Banku Palmas.

Bank Palmas posiada szczególną formułę organizacyjną, ponieważ działa w obszarze innym niż tradycyjne środowisko finansowe. Ta charakterystyczna strefa jest nazywana “finansami społecznie odpowiedzialnymi” lub “finansami solidarnymi”. Główne cechy tego szczególnego środowiska finansowego to:

  1. źródłem ich powstania są różne formy solidarności ekonomicznej wspomaganej przez procesy kierujące organizacją wspólnoty;
  2. posługiwanie się szczególną logiką ekonomiczną, która przyjmuje, że celem działań mikro kredytowych są takie wartości, jak: solidarność i zaufanie, a nie maksymalizacja zysków;
  3. szczególna relacja do pieniądza, która wykazuje troskę o etyczne efekty przeprowadzonych operacji finansowych;
  4. przekonanie, że wprowadzenie do obiegu pieniądza społecznego realizuje się dwa cele: ekonomiczny i polityczny. Pierwszy osiąga się dzięki wzmocnieniu lokalnej konsumpcji, co polepsza dzięki internalizacji dochodów społeczeństwa lokalne wskaźniki ekonomiczne. Cel polityczny wykorzystuje symboliczny wymiar społecznego pieniądza, dzięki któremu lokalna społeczność głębiej identyfikuje się z miejscem zamieszkania. Staje się on politycznym symbolem, który wzmacnia lokalna tożsamość.

Palmas – lokalny pieniądz społeczny w obiegu

Palmas jest walutą stworzoną przez Bank Palmas, komplementarną w stosunku do pieniądza oficjalnego, którym w Brazylii jest real (BRL). Zadaniem lokalnego pieniądza jest wzmocnienie rynku lokalnego przez stworzenie obiegu pieniądza wewnątrz wspólnoty, co sprzyja kreowaniu nowych miejsc pracy i pomnażaniu lokalnych zysków.

Głównymi cechami lokalnego pieniądza Palmas są:

  1. Palmas posiada swój odpowiednik w realach, co oznacza że każda wartość wyemitowanej waluty lokalnej posiada w banku komunalnym odpowiednik wyrażony w walucie oficjalnej, czyli realu.
  2. Palmas wyposażony jest w odpowiednie zabezpieczenia zapobiegające fałszowaniu banknotów (odpowiedni papier, znak wodny, kod kreskowy, numer serii).
  3. Palmas krąży w obiegu lokalnym. Dla spopularyzowania społecznego pieniądza, płatności realizowane w tej walucie podlegają 5% zniżce u producentów i u handlowców działających w obrębie dzielnicy.
  4. Każdy producent i każdy handlowiec zarejestrowany w banku komunalnym ma możliwość wymiany waluty społecznej na reale w celu dokonania płatności poza dzielnicą.

Mieszkańcy osiedla mogą nabyć walutę Palmas na jeden z trzech sposobów:

  • Biorąc pożyczkę z banku komunalnego (pożyczka jest wolna od odsetek).
  • Wymieniając reala na Palmas w celu uzyskania zniżek na lokalnym rynku.
  • Przyjmując część swoich pensji w walucie Palmas.

Wzrost zamożności osiąga się przez stworzenie wewnętrznego obiegu pieniądza, co sprzyja rozwojowi ekonomicznemu całej wspólnoty.

Waluta Palmas zachęca mieszkańców do konsumpcji we własnej dzielnicy, wzmacniając w ten sposób lokalne zasoby pieniężne. Wzrost zamożności osiąga się przez stworzenie wewnętrznego obiegu pieniądza, co sprzyja rozwojowi ekonomicznemu całej wspólnoty. Lokalny pieniądz jest korzystniejszy dla mieszkańców, gdyż uzyskują oni dzięki niemu zniżki, co pozwala na oszczędności i zachowanie części posiadanych środków. Pieniądz ten jest także korzystny dla producentów i handlowców, gdyż dzięki niemu osiągają oni wyższy poziom sprzedaży. W końcu, pieniądz sprzyja całej wspólnocie przyczyniając się do tworzenia nowych miejsc pracy i do wzrostu poziomu życia mieszkańców.

W czerwcu 2010 roku sytuacja Banku Palmas przedstawiała się w następujący sposób:

  • Zanotowano 1 097 operacji mikro kredytowych w walucie Palmas.[4]
  • W dzielnicy jest 240 punktów komercyjnych, które akceptują lokalny pieniądz.
  • W obiegu, na terenie dzielnicy, znajduje się 45 000 Palmas.

Mapa Produkcji i Konsumpcji Lokalnej z 2009 roku pokazuje, że aż 95% mieszkańców Osiedla Palmeira robi zakupy we własnej dzielnicy. W porównaniu z pierwszym badaniem przeprowadzonym w 1997 roku widać w jak dużym stopniu wprowadzenie pieniądza społecznego wzmocniło lokalną konsumpcję, co przyczyniło się do wzrostu wartości lokalnej produkcji, wzrostu poziomu życia i pojawienia się zdrowych praktyk proekologicznych.

Do 2009 roku Bank Palmas osiągnął następujące wyniki:[5]

Bank Palmas: 2005 – 2009

Akcje 2005 2006 2007 2008 2009
Kredyty w Realach 50 000,00 120 000,00 250 000,00 530 000,00 700 000,00
Kredyty w Palmas 3 000,00 10 000,00 20 000,00 25 000,00 36 000,00
Niewykonanie zobowiązań: kredyty (Palmas i Reale) 0,50% 1,80% 2,30% 0,75% 2,80%
Ilość kredytów produkcyjnych: Real 70 150 230 380 490
Ilość kredytów konsumpcyjnych: Palmas 70 97 170 310 340
Ilość nowych miejsc pracy (na umowę i bez umowy) 40 69 110 180 160
Targi realizowane we wspólnocie (średnio 25 producentów) 26 22 28 16 14
Sprzedaż roczna w handlu solidarnym: Real) nie dotyczy 25 000,00 53 000,00 76 000,00 55 000,00

W marcu 2008 roku Rząd Federalny przy pomocy Ministerstwa Pracy zamówił w Interdyscyplinarnym Laboratorium Studiów Administracji Społecznej działającym przy Uniwersytecie Federalnym stanu Ceará specjalistyczne badania. Zadaniem naukowców było rozważenie roli i jakości wizerunku Banku Palmas wśród mieszkańców Osiedla Palmeira. Kilka fragmentów z książki pod tytułem: “Badania roli i wizerunku Banku Palmas” (Wydawnictwo uniwersyteckie UFC, 2008) publikującej rezultaty tych studiów zasługuje na szczególną uwagę:

Respondentom zadano pytanie o to, czy Bank Palmas pomaga w rozwoju Osiedla Palmeira. W kwestionariuszu, między możliwymi odpowiedziami nie uwzględniono odpowiedzi negatywnej. Jedynie 2% respondentów nie odpowiedziało lub nie wiedziało, jak odpowiedzieć na to pytanie. Wobec tego należy przyjąć, że 100% ważnych odpowiedzi ma charakter potwierdzający: Tak, Bank Palmas pomaga w rozwoju Osiedla Palmeira.
W następnym pytaniu próbowano dowiedzieć się czy Bank Palmas przyczynia się do wzrostu poziomu życia respondenta. Aż 90% zapytanych odpowiedziało w sposób twierdzący! Na pytanie “w jaki sposób?”, większość odpowiedzi wskazywało na inwestycje w nowe miejsca pracy i w podnoszenie jakości życia w dzielnicy. Należy podkreślić, że dokładnie te cele Bank Palmas stara się realizować na Osiedlu Palmeira. 25,25% respondentów zadeklarowało wzrost dochodów osobistych, a 20,2% oświadczyło, że uzyskali miejsce dla siebie na rynku pracy.
Pytani o walutę społeczną, 94% respondentów potwierdziło swoje przekonanie, że to ona przyczynia się do rozwoju Osiedla Palmeira. Jednak zapytani o to, czy używają, albo czy już użyli tego pieniądza, pozytywnie odpowiedziało tylko 58% respondentów. Uczestnicy ankiety potwierdzają, że główną przyczyną dla której używają lokalnej waluty jest fakt, iż pomaga ona w rozwoju handlu na terenie dzielnicy (43%). Ta szlachetna pobudka zadziwiła badaczy w takiej samej mierze jak fakt, że jedynie 22% respondentów wskazało na motywację związaną z otrzymywaniem zniżek przy płaceniu lokalną walutą za zakupy dokonywane na terenie dzielnicy.

Sieć Banków Komunalnych

W celu rozpropagowania technologii socjalnej opracowanej przez Bank Palmas, w 2003 roku mieszkańcy Osiedla Palmeira stworzyli organizację pożytku publicznego o nazwie Instytut Palmas (Organizację Społeczeństwa Obywatelskiego o Publicznym Interesie – OSCIP).[6] Dwa lata później organizacja podpisała umowę o partnerstwie z Narodowym Sekretariatem do spraw Ekonomii Solidarnej przy Ministerstwie Pracy (MTE). To partnerstwo przyczyniło się do powstania sieci Banków Komunalnych w całej Brazylii. W czerwcu 2010 roku funkcjonowało w kraju 51 takich placówek: jedna w Pará, jedna w Maranhão, trzy w Piauí, 28 w Ceará, jedna w Paraiba, cztery w Bahia, cztery w Espirito Santo, dwie w Minas Gerais, pięć w São Paulo, jedna w Mato Grosso do Sul i jedna w Rio Grande do Sul. Wymienione banki komunalne są ze sobą powiązane i tworzą Brazylijską Sieć Banków Komunalnych.

W wyniku współpracy z brazylijskimi bankami państwowymi Instytut Palmas zorganizował i administruje Funduszem Kredytowym, który przekazuje 30 tysięcy Reali na poczet kapitału początkowego każdemu powstającemu Bankowi Komunalnemu. W tej chwili Instytut we współpracy z indyjską organizacją pozarządową MAHITI pracuje nad specyficznym programem komputerowym o nazwie OURBANK przeznaczonym dla banków komunalnych.

Należy dodać, że banki komunalne powstają w regionach szczególnie dotkniętych przez ubóstwo i okręgach słabo rozwiniętych pod względem usług finansowych i bankowych, to znaczy we wspólnotach byłych niewolników (Quilombos),[7] na osiedlach rządowych przeznaczonych dla rolników bez ziemi, w wyznaczonych rezerwatach dla ludności autochtonicznej, na terenach zamieszkałych przez zbieraczy orzechów kokosowych, wyizolowanych obszarach w półpustynnych regionach północno-wschodniej Brazylii i na peryferiach dużych miast.

Z prawnego punktu widzenia Banki Komunalne funkcjonują jako organizacje pożytku publicznego (OSCIP), które udzielają mikro kredytów. Instytut Palmas gra rolę parasola ochronnego, szczególnego rodzaju administratora sieci, który wspomaga wszystkie Banki Komunalne w zakresie porad prawnych. Poszczególne Banki Komunalne są lokalnymi stowarzyszeniami, nie posiadają one własnych struktur instytucjonalnych. Ciesząc się statusem organizacji pożytku publicznego (OSCIP), Instytut Palmas może podpisywać umowy i współpracować z administracją publiczną i bankami państwowymi, zdobywając w ten sposób środki i technologie dla stowarzyszeń, nad którymi sprawuje pieczę.

Tłumaczenie z języka brazylijskiego na portugalski: Jarosław Jeździkowski
[uwagi tłumacza w nawiasach kwadratowych, napisane kursywą]
Korekta: Eliza Ptaszyńska

O autorze

Joaquim Melo (ur. 1962) z wykształcenia teolog. Jest wychowawcą, liderem społecznym, jednym z założycieli Banku Palmas. Obecnie koordynuje prace Instytutu Palmas i jest działaczem w Sieci Brazylijskich Banków Komunalnych.Skocz do góry ↑
www.bancopalmas.com | Bank Palmas na Wikipedia (angielski)

Uwagi

  1. Skocz do góry ↑ To badanie opinii publicznej otrzymało nazwę “Mapy Produkcji i Konsumpcji Lokalnej”. Przeprowadza się je wśród mieszkańców Osiedla Palmeira regularnie co trzy lata.
  2. Skocz do góry ↑ W tym czasie na Osiedlu Palmeira mieszkało 3,5 tysiąca rodzin.
  3. Skocz do góry ↑ Lista działań na stronie: www.institutobancopalmas.org (stara strona) lub www.bancopalmas.com (nowa strona)
  4. Skocz do góry ↑ Chodzi o lata 2003 – 2009.
  5. Skocz do góry ↑ Cała lista na: www.institutobancopalmas.org (stara strona) lub www.bancopalmas.com (nowa strona)
  6. Skocz do góry ↑ Specjalna brazylijska forma prawna dla organizacji pozarządowych (NGO).
  7. Skocz do góry ↑ Wspólnoty złożone z zbiegłych niewolników i ich potomków.